Kennis als wapen tegen het virus

Het SARS-CoV-2 virus blijft ons verrassen. De piek van de vierde golf was nog maar net voorbij op het moment dat de nieuwe omikronvariant opdook. Deze versie van het virus verspreidt zich vele malen sneller dan de vorige variant, delta. Daarom moeten we voorzichtig zijn.

Je zou stilaan de moed verliezen omdat er opnieuw strengere maatregelen ingevoerd moesten worden en de feestdagen opnieuw in mineur gevierd zullen worden. Dat kan ons het gevoel geven dat we nog geen stap verder staan ten opzichte van 2020. Maar dat klopt niet. Stap voor stap leren we beter begrijpen hoe het virus zich verspreidt en hoe we er ons het best tegen kunnen beschermen. Het is belangrijk dat we rekening houden met recente wetenschappelijke inzichten om de verspreiding van het virus in bedwang te houden.

Het is intussen overduidelijk dat dit virus zich verspreidt via uitgeademde lucht. Of correcter, via kleine druppeltjes die je ongemerkt uitademt. Die druppeltjes zijn zodanig klein dat ze voor een relatief lange periode in slecht geventileerde ruimtes blijven hangen. Als er genoeg virus in de ruimte hangt, kan iemand anders in diezelfde ruimte een dosis virus inademen die voldoende is voor besmetting.

Dit inzicht leidt tot vijf pijlers van een effectief COVID-beleid.

Ventilatie is de allereerste pijler. Het verminderen van de concentratie van het virus in binnenruimtes, in combinatie met een beperkte bezetting van die ruimtes, zal de kans op besmetting verlagen. Luchtzuivering kan een belangrijke aanvulling vormen op ventilatie.

De tweede pijler is het gebruik van mondmaskers om zowel de uitstoot als de inname van het virus te beperken. Hier geldt de regel dat hogere kwaliteitsmaskers (zoals de FFP2-maskers) een veel grotere bescherming bieden dan standaard chirurgische maskers. Ook geldt: hoe beter ze aansluiten, hoe beter ze beschermen.

Testen en isolatie vormen de derde pijler. Testen doe je om te weten wie besmet is, of -belangrijker – wie virus uitstoot. PCR-testen op neuswissers of speeksel werken erg goed en zijn effectief als je kan wachten op het resultaat via een labo. Sneltesten (ook zelftesten of snelle antigeentesten), die niet in het labo hoeven geanalyseerd te worden, werken op een ander principe, en zijn bijgevolg minder gevoelig. Tot voor kort dacht men dat deze zelftesten voldoende betrouwbaar positief zouden zijn als je effectief besmettelijk bent omdat de concentratie van het virus in je neus dan voldoende hoog is, maar recente inzichten geven een ander beeld. Een negatief resultaat lijkt minder betrouwbaar vlak na een hoog-risicocontact.

Vaccinaties, en de versterking ervan door middel van boosters, zijn een vierde pijler. Ze beschermen enigszins tegen infecties, maar zijn niet waterdicht. Geen enkel vaccin beschermt volledig. Ze beschermen echter wel bijzonder goed tegen ernstige ziektebeelden, en de potentiële negatieve effecten van de vaccins zijn al meerdere malen geanalyseerd op grote cohorten. Het staat vandaag buiten twijfel dat je laten vaccineren goed is voor jezelf, én voor je medemens. Het virus zal minder schade veroorzaken bij een bevolking die gevaccineerd is dan bij een bevolking die niet gevaccineerd is.

Nieuwe antivirale middelen die recent goedgekeurd werden zijn een welgekomen en veelbelovend hulpmiddel voor wie toch een ernstige vorm van de infectie oploopt. Deze geneesmiddelen kunnen, net als de vaccins, de impact van een volgende infectiegolf op de ziekenhuizen helpen verminderen en vormen daarom een belangrijke vijfde pijler.

Deze vijf pijlers zijn, twee jaar na het uitbreken van de pandemie, niet meer helemaal dezelfde als de pijlers waar in het begin van de pandemie werd op gehamerd. Dat komt omdat wetenschappers hun kennis steeds moeten bijschaven, naarmate ze nieuwe data zien. Een deel van die nieuwe inzichten komen voort uit klinische studies die we zelf hebben uitgevoerd.  Daarin wordt gebruik gemaakt van een technologie die imec ontwikkeld heeft om de concentratie van het virus te meten in uitgeademde lucht via de PCR-techniek. We gaan er van uit dat de hoeveelheid virus een goede maat is voor besmettelijkheid. Hoewel we met deze ademtest slechts een beperkte groep personen hebben onderzocht en de peer-reviewprocedure nog loopt, leverden onze studies relevante data op die kunnen helpen om de eindejaarsperiode (en alles daarna) op veiligere wijze samen door te brengen.

Totnogtoe werd aangenomen dat de hoeveelheid virus die je uitstoot samen met de virale lading in je neuswisser een piek bereikt na een initiële groeifase. Je zou dus in de eerste dagen niet erg besmettelijk zijn. Uit onze studie blijkt echter dat je net de grootste hoeveelheid virus uitstoot aan het begin van een infectie na incubatie. Op dat moment is de virale concentratie in een neuswisser nog relatief laag en daarom zijn sneltesten op dat ogenblik nog niet betrouwbaar. Dat betekent dat sneltesten niet volledig betrouwbaar zijn op het moment dat je het meest besmettelijk bent.

Sneltesten moeten absoluut een rol blijven spelen bij het detecteren van besmettingen, maar we moeten ons er bewust van zijn dat we aan het begin van een infectie veel virus kunnen uitademen terwijl een sneltest op een neuswisser nog geen virus detecteert. Je kan meer zekerheid halen uit de huidige sneltesten als je de test herhaalt. Nog beter is om je contacten drie à vier dagen voor een bijeenkomst te beperken en dan zo kort mogelijk voor die samenkomst een sneltest uit te voeren. Die drie à vier dagen laten het mogelijk eerder opgelopen virus toe om zich te vermenigvuldigen, zodat het makkelijker te detecteren is. Als je sneltest dan negatief is, en je bent zeker dat je tijdens die periode geen recentere besmetting hebt opgelopen, dan kan je met redelijke zekerheid stellen dat je negatief bent.

De bevinding dat een negatieve sneltest geen zekerheid biedt, geldt des te meer voor omikron, leren gedocumenteerde anekdotes. Een korte isolatie gevolgd door een sneltest zou al heel wat leed kunnen besparen. We zien met diezelfde ademtest ook dat geïnfecteerde mensen mét en zonder symptomen evenveel virusdeeltjes uitademen. Ook mensen die toch geïnfecteerd geraakt zijn, ondanks een vaccinatie, ademen min of meer evenveel virusdeeltjes uit als mensen die niet gevaccineerd zijn. Een vaccinatie zal weliswaar je kans op een besmetting verminderen, maar sluit het niet uit. Blijf dus maskers dragen, ventileren en testen, ook als je gevaccineerd bent.

Nu de zeer besmettelijke omikronvariant ook in België razendsnel dominant wordt, is het des te belangrijker dat we zo veel mogelijk gebruik blijven maken van de vijf bovengenoemde pijlers. Bovenal moeten we er met zijn allen over waken dat coronamoeheid niet omslaat in je-m’en-foutisme, want dat zou een bijzonder cynische gok zijn. We weten intussen al heel wat meer en die kennis is een krachtig wapen tegen dit virus.

Een ingekorte versie van deze tekst werd als opiniestuk gepubliceerd door De Morgen