Meer dan tachtig procent van het Vlaamse medialandschap is momenteel in handen van vijf grote groepen: (a) de publieke omroep VRT met merken als één, canvas, MNM, Studio Brussel… (b) DPG Media, in 2019 ontstaan uit Medialaan en De Persgroep met titels als VTM, Q2, Het Laatste Nieuws, De Morgen, Q-Music… (c) Mediahuis met merken als Het Nieuwsblad, De Standaard, Gazet van Antwerpen, NRJ… (d) De Vijver Media (SBS België - 100% in handen van Telenet) met merken als 4, 5, zes, Njam, Woestijnvis... en (e) Roularta (Kanaal Z, De Tijd, Knack, Libelle…).
Het samengaan van mediabedrijven is geen nieuw of exclusief Vlaams fenomeen. Karen Donders: “In het digitale tijdperk staan mediabedrijven wereldwijd voor grote uitdagingen. Om economisch rendabel te blijven in een sector waarin traditionele inkomsten uit abonnementen en reclame sterk teruglopen, is krachten bundelen een logische strategie. Zeker in een kleine geografische regio als Vlaanderen waarin je met een beperkte afzetmarkt toch moet opboksen tegen de internationale media en streamingdiensten. Tegelijk is een divers en pluralistisch medialandschap een belangrijke bouwsteen voor elke democratische samenleving. Dus de juiste balans vinden tussen kwantiteit en kwaliteit in het nieuwsaanbod is essentieel.”
Kopieergedrag
Een belangrijke maat voor diversiteit in de berichtgeving is het aantal artikels dat verschijnt in meerdere nieuwsmedia binnen eenzelfde groep. Bij Mediahuis blijkt, uit een analyse van meer dan drieduizend artikels, dat het aandeel nieuwsartikelen dat in minstens de helft van de vier Mediahuiskranten verschijnt, op vijf jaar tijd (2013-2018) stijgt van ruim een derde (38,1%) naar de meer dan helft (50,8%). Karen Donders: “Deze toename in het ‘copy-pasten’ van artikels heeft mogelijk zowel positieve als negatieve gevolgen. Enerzijds kan het een inhoudelijke verschraling in de hand werken en een uitholling van het journalistieke beroep. We merken deze bezorgdheid met name ook bij de journalisten zelf. Aan de andere kant zorgt het voor een hogere efficiëntie, waardoor er ruimte gemaakt kan worden voor eigen specialisaties per redactie. Zo heeft Het Nieuwsblad een grote sportredactie en is daarom zowat hofleverancier voor de andere kranten in de groep. We merken dat het kopieergedrag zich voornamelijk manifesteert in cultuur, sport en entertainment. De politieke berichtgeving blijft daarentegen wel grotendeels en zelfs in stijgende lijn van de hand van de eigen redacties en daarmee ook voldoende onderscheidend.”
Vertrouwen in de media
Ike Picone: “In vergelijking met andere landen is er voor het aantal inwoners in Vlaanderen nog een vrij divers media-aanbod. Het Digital News Report, een jaarlijks internationaal onderzoek van het Reuters Instituut voor de Journalistiek, waaraan wij ook onze bijdrage leveren, toont aan dat de landen met het hoogste mediavertrouwen ook het meest diverse medialandschap hebben. Met verschillende titels, een gezonde concurrentie én een sterke publieke omroep. Uit het rapport blijkt dan ook steevast dat de Vlaamse media tot de beste van de klas behoren op het vlak van vertrouwen bij de nieuwsconsument.”
Het zijn resultaten die ook bevestigd worden door de imec.digimeter: het jaarlijkse onderzoek bij meer dan 2500 Vlamingen naar hun gebruik van media en technologie. Het feit dat Vlaanderen hoog scoort qua vertrouwen kan dus als een indicatie gelden dat de diversiteit in het medialandschap nog goed in balans is. Toch zit er meer achter deze globale cijfers eens je een laag dieper gaat analyseren. Zo is de goede Vlaamse score grotendeels te danken aan het hogere vertrouwen van 35-plussers (61%) en ligt het vertrouwen bij de jongere generaties beduidend lager (38%). Het komt er dan ook op aan om de diversiteit in het aanbod door volgehouden onderzoek te blijven bewaken en in kaart te brengen.
Zelfpromotie
Behalve diversiteit, is ook de nieuwsselectie van afzonderlijke media een belangrijke eigenschap van goede journalistiek. Karen Donders: “Er zijn diverse criteria om de nieuwswaarde van een bepaald feit in te schatten. Je zou dan ook verwachten dat er enige gelijkenis is tussen de onderwerpen die bij de verschillende mediagroepen aan bod komen. Uiteraard heeft ieder merk zijn eigen insteek en redactionele lijn. Dus diversiteit op topics kan en moet er ook wel zijn.”
Ike Picone: “Toch merken we dat er keuzes gemaakt worden die voorrang lijken te geven aan merken en personen die tot de eigen groep behoren. Er lijkt met andere woorden een tendens om aan zelfpromotie te doen en ook op een bepaalde manier over de eigen merken te berichten.”
Tot die conclusie kwamen de onderzoekers door de berichtgeving te vergelijken in de periodes voor en na twee belangrijke verschuivingen in het medialandschap. Zo was er in oktober 2017 de oprichting van DPG Media door de volledige overname van Medialaan (o.a. VTM) door De Persgroep (o.a Het Laatste Nieuws). En in maart 2018 de verkoop van dertig procent aandelen in SBS van Mediahuis aan Telenet, waardoor de zenders Vier, Vijf en Zes plots niet meer tot dezelfde groep behoorden als de kranten Het Nieuwsblad en De Standaard. Met name werd voor en na deze overnames gekeken naar artikels in Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad waarin een Vlaams mediamerk voorkwam in titel, lead of foto. De onderzoekers vergeleken ook de zelfpromotie in het VRT Journaal en het VTM Nieuws.
Allereerst valt op dat zowel voor als na de genoemde overnames de twee populaire kranten evenredig veel aandacht geven aan VTM. Voor elke 100 artikels waarin (een programma van) VTM, Vier of één genoemd wordt, neemt VTM er 49 voor zijn rekening, tegenover ongeveer 20 voor VIER en 30 voor één. Op dat vlak lijkt de mediaconcentratie dus geen ‘discriminerend’ effect te hebben.
Groter worden de verschillen als er breder gekeken wordt naar alle merken binnen een groep. Dan blijkt dat Het Laatste Nieuws zowat 10 procentpunten meer vermelding maakt van de eigen DPG merken of programma’s dan het tot Mediahuis behorende Het Nieuwsblad. Als daarenboven verder wordt gefilterd op enkel de nieuwssectie, groeit dit verschil tot ruim 25 procentpunten voor vermeldingen van eigen merken in Het Laatste Nieuws. Getallen waarbij bovendien een stijging merkbaar is nadat VTM tot dezelfde groep ging behoren.
Niet zo bij de evolutie van berichtgeving in Het Nieuwsblad. De krant van Mediahuis bleef zowel voor als na de overname van het tot dan verwante SBS door Telenet een min of meer gelijk aantal artikels plaatsen met vermelding van SBS merken. Weliswaar in de algemene cijfers, want ook hier zijn de verschillen weer groter wanneer alleen naar de nieuwssectie gekeken wordt. Na de overname daalt het aantal nieuwsartikels over SBS merken of programma’s in Het Nieuwsblad namelijk met bijna 15 procentpunten of 43%.
Opvallend is ook dat de nieuwsbulletins op televisie (Het Journaal op één en Het Nieuws op VTM) mogelijk nog de grootste voorkeur hebben voor zelfpromotie. Met 72% vermeldingen van eigen merken in Het Journaal versus slechts 10% van diezelfde merken in het ‘concurrerende’ Nieuws. Omgekeerd besteedt Het Journaal ook slechts in 6% van de gevallen aandacht aan een merk van DPG Media, terwijl Het Nieuws de teller in diezelfde periode op 70% zet voor de eigen DPG Media-merken.
Karen Donders: “Deze cijfers, in combinatie met een kwalitatieve analyse, leren ons dat er toch een duidelijke voorkeur is om te rapporteren over de eigen merken en dat ook de framing over de eigen merken merkelijk anders is. Zo is de framing over VTM in Het Laatste Nieuws positiever dan over andere media en gewijzigd sinds de volledige integratie van Medialaan in De Persgroep. Dat betekent uiteraard niet noodzakelijk dat journalisten zich hiervan bewust zijn, laat staan dat daar een weloverwogen strategie achter zit.”
Wat moeten we hier nu mee?
Met al deze informatie hebben de onderzoekers in geen geval de bedoeling om bepaalde mediagroepen te beoordelen of bevoordelen. Karen Donders: “Met deze cijfers houden we de sector als het ware een spiegel voor. Uit de analyses blijken zowel positieve als minder positieve elementen. In eerste instantie is het aan de betrokken media om hieruit nieuwe inzichten te halen of een bevestiging te krijgen van wat ze mogelijk al wisten. De volgende stap is dan om met deze objectieve informatie, en hopelijk nog uitgebreidere toekomstige analyses, weloverwogen beslissingen te nemen op het vlak van beleid en bedrijfsvoering. Evidence based onderzoek is uitermate belangrijk in dit domein en digitale technologie maakt op dat vlak meer mogelijk dan vroeger. We kunnen zo bvb. veel meer data verzamelen en analyseren.”
De resultaten van het onderzoek werden gisteren in detail gepresenteerd tijdens een webinar, bijgewoond door vertegenwoordigers uit de politiek en de betrokken mediagroepen. Wie inzage wil krijgen in de volledige resultaten, kan de bijhorende beleidsadviezen (Policy Briefs) raadplegen op de imec-SMIT website.
